رباخواری و مجازات آن

رباخواری چیست؟

تعریف ربا و ربا خواری:
مطابق ماده 595 قانون مجازات اسلامی هرگاه شخصی وجهی را از کسی دریافت نماید و مازاد بر آن بازپس دهد ربا اتفاق افتاده است.
متن ماده مذکور بدین شرح است:
ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده)
هر نوع توافق بین دو یا چند نفر، تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن، جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید، ربا محسوب و جرم شناخته میشود
با این تعریف ملاحظه می شود که ربا می تواند تحت عنوان قرض یا معاملات باشد.
1- ربا در قرض:
رباى در قرض یعنى این که شخصی که پولی را از دیگری قرض میگیرد با طرف مقابل توافق کند که علاوه بر مبلغ دریافتی، مبلغی مازاد برآن را نیز در موقع پس دادن قرض بپردازد. تفاوتی هم ندارد که مبلغ مازاد چقدر باشد. ممکن است کم باشد یا زیاد مبلغ مازاد به هر اندازه ای باشد ربا محسوب می شود.
بیشتر بخوانید عقد مضاربه
ممکن است این سوال پیش بیاید که اگر قرض گیرنده با رضایت خود مبلغی مازاد را به طرف مقابل هبه کند آیا ربا محسوب می شود یا خیر؟
در پاسخ به این سوال باید بگوییم برای اینکه مبلغ مازاد ربا محسوب بشود باید در دایره توافق و شرط قرار بگیرد و چون در اینجا توافقی از قبل حاصل نشده و قرض گیرنده به میل خود هبه کرده است ربا محسوب نمی شود.
2- ربا در معامله:
گاهی ممکن است حین معامله ای مثل بیع دو چیز به عنوان ثمن و مثمن از یک جنس در مقابل هم قرار بگیرند ولی مقدار یکی از آن دو بیشتر باشد. مثلا 15 کیلو برنج مرغوب در مقابل 12 کیلوبرنج متوسط. بنابراین آنچه در این نوع ربا مهم است جنس می باشد و در صورتی که زیاده ای در این میان رد و بدل شود ربا محسوب می شود.
عناصر تشکیل دهنده جرم رباخواری:
عنصر قانونی ربا خواری
عنصر قانونی یعنی تعریف این جرم در قانون. این عنصر از دل احکام اسلامی برداشته‌شده است. بر این اساس تنها آن چیزی را که قانون جرم محسوب می‌کند شامل مجازات می‌شود. به‌عنوان مثال در ربا خواری، کسی که اقدام به دریافت ربا می‌کند و برفرض دچار مشکل بود یا مریضی داشت. یعنی در شرایط اضطرار چنین اقدامی کند مجرم نیست.
عنصر معنوی ربا خواری
منظور از عنصر معنوی یک جرم، نیت مرتکبین آن جرم است. به عبارتی برای وقوع یک جرم انجام دهندگان آن باید قصد و نیت ارتکاب به آن جرم را داشته باشد. و اگر به صورت اتفاقی یا ناآگاهانه مرتکب عمل خلافی شوند جرم واقع نمی‌شود. در کلامی دیگر عنصر معنوی همان انگیزه طرفین است. در ربا نیز همین مسئله وجود دارد. یعنی طرفین یا یکی از آن‌ها از ربا مطلع باشد.
عنصر مادی رباخواری
عنصر مادی یعنی علاوه بر وجود عنصر قانونی و وجود انگیزه، جرم به صورت عملی نیز انجام گیرد. به‌عنوان مثال در جرم ربا، باید تبادل پول ربایی میان طرفین قرارداد انجام گیرد. و در صورت عدم تبادل پول میان آن‌ها جرم ربا اتفاق نمی‌افتد.
مجازات رباخواری چیست؟

مطابق ماده 595 قانون جازات اسلامی مرتکبین اعم از ربادهنده، ربا گیرنده و واسطه بین ‌آن‌ها علاوه بر رد اضافه به صاحب‌مال، به شش ماه تا سه سال حبس و تا (۷۴) ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا به‌عنوان جزای نقدی محکوم ‌می‌گردند.
تبصره:
1- در صورت معلوم نبودن صاحب‌مال، مال مورد ربا از مصادیق اموال مجهول‌المالک بوده و در اختیار ولی‌فقیه قرار خواهد گرفت.
2- هرگاه ثابت شود ربادهنده در مقام پرداخت وجه یا مال اضافی مضطر بوده از مجازات مذکور در این ماده معاف خواهد شد.
۳ – هرگاه قرارداد مذکور بین پدر و فرزند یا زن و شوهر منعقد شود یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند مشمول مقررات این ماده نخواهد بود
دادگاه صالح برای رسیدگی به جرم ربا
مرجع رسیدگی کننده به جرایم ربا و رباخواری کجاست؟
دادگاه صالح به رسیدگی به جرم ربا، دادگاه عمومی و انقلاب - کیفری دو می باشد. اما به موضوعات مرتبط با اصل 49 قانون اساسی از جمله اموال بدست آمده از ربا در صلاحیت دادگاه انقلاب می باشد. در این خصوص رای وحدت رویه شماره ۶۸۲ مورخ ۱۳۸۴/۱۰/۶ هیات‌ عمومی دیوان ‌عالی ‌کشور چنین بیان داشته:
به موجب بند ۶ ماده ۵ قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب، رسیدگی به دعاوی مربوط به اصل ۴۹ قانون اساسی از جمله ثروت‌های ناشی از ربا، در صلاحیت دادگاه انقلاب می‌باشد و بر طبق ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی رسیدگی به جرم رباخواری در صلاحیت محاکم عمومی است. بنابه مراتب رأی شعبه ۲۷ دیوان عالی کشور که بر همین اساس صدور یافته، به نظر اکثریت اعضاء هیأت عمومی دیوان عالی کشور منطبق با قانون تشخیص می‌شود.
این رأی به استناد ماده ۲۷۰ قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری برای شعب دیوان عالی کشور و دادگاهها لازم‌الاتباع است

سوالات مرتبط با موضوع:
سوال: اگر در خرید مقرر شود بخشی از ثمن بصورت چک باشد و بعد طبق توافق طرفین چک را با چکی با مبلغ بیشتر تعویض کنند، آیا اضافه مبلغ مصداق ربا می باشد؟
در این خصوص استعلامی از اداره حقوقی دادگستری بعمل امده که پاسخ آن بشرح ذیل است:
. نظریه مشورتی شماره ۷/۹۷/۱۹ مورخ 1397/01/15
اگر شخصی اقدام به خرید یک دستگاه خودرو نموده و مقداری از ثمن را نقداً پرداخت و در خصوص مابقی آن، یک فقره چک صادر و به فروشنده تحویل داده است لیکن در سررسید چک به جهت عدم پرداخت وجه آن طرفین با توافق یکدیگر تاریخ چک را تمدید و وجه آن را نیز افزایش دهند، سپس در نوبت های بعدی نیز همین توافق انجام شود و در هر بار مبلغ چک افزایش یابد، توافق های بعدی بر حسب مورد، ممکن است در راستای مصالحه طرفین بر خسارت تأخیر تأدیه و جبران کاهش ارزش پول باشد که تشخیص آن با مرجع قضائی رسیدگی کننده است.
سوال : در تعیین جزای نقدی مرتکب رباخواری آیا مبلغ قرض ملاک است یا مبلغ مازاد دریافتی یا مجموع آندو؟
مال مورد ربا» که در قسمت اخیر ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) مصوب ۱۳۷۵ آمده است، مالی است که ربا دهنده به رباگیرنده می‌دهد تا در قبال آن، رباگیرنده زائد بر این مال، مبلغ یا مال دیگری علاوه بر آن دریافت کند و جزای نقدی نیز معادل همین مال موضوع ربا تعیین می‌شود. عبارت «رد اضافه به صاحب مال» که در این ماده آمده، موید این نظر است
نظریه مشورتی شماره ۷/۹۸/۱۷۳ مورخ ۱۳۹۸/۰۶/۲۰
منبع: وب وکیل